पण त्याचे फलित त्याला मिळाले. त्याने ऐकलेली माहिती, मिळालेल्या कागदपत्रांचा आधार, मुलाखती घेऊन जमा केलेला तपशील यांचा एक मेळ घालून त्याने सात पिढ्यांचा हा इतिहास रचून उभा केला. लेखक म्हणूनही हे अप्रतिम काम पार पाडल्याबद्दल तो अभिनंदनास पात्र आहे. पण त्यापेक्षाही अडीच कोटी काळ्या अमेरिकन मानवांचा हा प्रतीकात्मक इतिहासच मानला, तर माणूस म्हणून त्याने इतिहासाची फार मोठी सेवा केली आहे. त्याबद्दल सर्वांवरच त्याचे ऋण आहे. हा अमेरिकेतील काळ्या लोकांपुरताच मर्यादित प्रश्न नाही.

भारतातील शेकडो कुटुंबे अनेक देशांत विखुरली गेली आहेत. दक्षिण पॅसिफिकमधील फिजी बेटापासून ते दक्षिण अमेरिकेतील गियाना आणि सुरीनाम या देशापर्यंत, शे-दीडशे वर्षांपूर्वी सक्तीने मजुरीसाठी हे लोक दंडेलीने नेले गेले. त्यांतील कित्येकांच्या घरात या ग्रंथातील मूळ आफ्रिकन पुरुषासारख्या सांगितलेल्या कहाण्या आज आजीबाई नातवाला सांगतील, की
'आपला मूळ पुरुष साता समुद्रांपलीकडून आला आणि तो तिथे कुठे तरी गंगेच्या शेजारी राहत होता.'

सतत गेली जवळजवळ दोन वर्षे माझ्या मनाला बोचत असलेला एक अनुभव नमूद केला पाहिजे. १९७५च्या सुरुवातीला मी गियानाला परराष्ट्रमंत्री म्हणून अधिकृत भेटीसाठी गेलो होतो. गियानामध्ये अर्ध्याहून अधिक लोक भारतीय वंशाचे आहेत. भेटीचे पहिले दोन दिवस औपचारिक सरकारी चर्चा, गाठीभेटींमध्ये गेल्यानंतर जॉर्जटाऊन या राजधानीच्या शहरापासून दीड-दोनशे मैलांवर असलेल्या बॉक्साइटच्या खाणी पाहण्यासाठी हेलिकॉप्टरमधून गेलो. तेथे मार्गदर्शक म्हणून एक तरुण अधिकारी बरोबर होता. तरतरीत नाका-डोळ्यांचा व सावळ्या वर्णाचा हा तरुण हुशार व कार्यतत्पर वाटला. तो माझ्याशी अधिक आपुलकीने वागत होता. सर्व काम संपले व तेथून निघण्यापूर्वी मी कारणाशिवाय त्याला प्रश्न केला,
'तुझे पूर्वज भारतामधील कोणत्या प्रदेशातून आले?'

तो एकदम शांत झाला. काही क्षण बोललाच नाही. त्याचे डोळे माझ्याकडे होते; परंतु नजर कुठे तरी दुसरीकडे, काही तरी शोधीत होती. ब-याच वेळानंतर तो उत्तरला, 'पत्ता नाही. कुठे तरी गंगेच्या काठून, बहुधा - बिहारमधून.'

त्याच्या शून्य नजरेत क्षणभर पाहिलेले कारुण्य मला अजून सतावत असते. मग ऍलेक्स हॅलिने आपल्या 'रूट्स'मध्ये जीव ओतून आपल्या कुटुंबाच्या मुळाचा शोध केला, त्याला काही एक नवा अर्थ माझ्या दृष्टीनेही प्राप्त होतो.